بزرگنمايي:

سیاست و بازاریابی - نخستین بانک مدرن ایران توسط بارون جولیوس دو رویترز در شمال شرق میدان توپخانه مجلس در سال 1266شمسی رسما کار خود را آغاز کرد.

لرد انگلیسی وقتی پای ورقه امتیازنامه پر سود بهره‌برداری 60 ساله از معادن ایرانی را امضا کرد؛ ضمانت داد دریای خزر را با ماشین دودی به خلیج‌فارس متصل کند، گمرگ ایران را سر و سامان دهد و برای چاپ پول کاغذی بانکی را راه بیاندازد. قول و قراری که با اعتراض مردم لغو شد و تنها چیزی که باقی ماند ساختمانی در شمال شرق میدان توپخانه باقی ماند که نه تنها اولین بانک ایران شد که با سرمایه چهل هزار لیره وثیقه خسارت لغو امتیاز رویترز نخستین اسکناس ایران را منتشر کرد. عمارتی که حالا در روزگار ما قدیمی‌ترین قطعه و تنها یادگار دوران گذشته قدیمی‌ترین میدان پایتخت میدان امام خمینی (ره) است. ساختمانی با قدمت بیش از 80 سال که بخشی از آن به عنوان شعبه بانک تجارت فعالیت می‌کند.بانک شاهی اولین بانک ایرانی بود که در میدان توپخانه در قلب تهران شروع به فعالیت کرد.
تا پیش از تاسیس این بانک در دوران ناصرالدین‌شاه این صرافان عمده بودند که کاری را می‌کردند که بانک‌های امروز در شهرها انجام می‌دهند. صرافانی که بیش از 3000 سال امور تجاری را تسهیل می‌دادند. با این که نخستین پول کاغذی جهان در ایران با نام چاو در تبریز در زمان ایلخانان رایج شد اما تا زمان تاسیس همین بانک شاهی در میدان توپخانه سکه طلایی و نقره‌ای در معاملات در ایران رایج بود. چند صراف مشهور هم بودند که در ازای دریافت سکه‌های زیاد ورقه‌هایی را به عنوان برات انتقال پول را به دست می‌گرفتند. اما همین ضرب سکه هم با مشکلات زیادی رو به رو بود؛ مهمترین مشکل نبود یک ضرابخانه مرکزی در پایتخت بود.
گسترش تجارت با فرنگستان و سایر کشورها باعث شد تا گروهی از همین صرافان به فکر تاسیس بانکی شبیه آن چه در اروپا وجود داشت بیافتند. پیشنهاد راه اندازی بانک ملی ایران را برای نخستین بار حاج محمد حسن خان امین‌الضرب صراف و تاجر شناخته شده در نامه‌ای مفصل به ناصرالدین شاه داد و به او پیشنهاد کرد این بانک را با سرمایه مشترک ملت و دولت راه‌اندازی کند. اما ناصرالدین‌شاه به این درخواست توجهی نشان نداد. اما از آن جا که مرغ همسایه غاز است هنوز چندسالی از این پیشنهاد نگذشته بود که در سال 1266 شمسی در آخرین سال‌های سلطنت ناصرالدین شاه توسط شعبه شرکت هند شرقی در تهران این بانک راه‌اندازی شد. انگلیسی‌ها که برای گسترش تجارت خود در سرزمین‌های استعماری خود به دنبال راه‌اندازی بنگاه‌های مالی بودند امتیاز این بانک را از شاه گرفتند و با سرمایه قابل ملاحظه‌ای بانک را راه‌اندازی کردند. آن‌ها زمینی نسبتا بزرگ را در شرق میدان توپخانه انتخاب کردند و ساختمان بانک خود را با نام بانک جدید شرق ساختند. یک سال بعد بارون جولیوس رویترز که قبل از این امتیاز همه معادن ایران را از شاه گرفته بود توانست انحصار تاسیس بانک شاهی را به مدت شصت سال بگیرد. این امتیازنامه شامل حق انحصاری نشر اسکناس و معافیت از مالیات بود. رویترز همچنین زمین معتلق به بانک شاهی را هم خرید. سرمایه بانک شاهی بر اساس امتیاز نامه، چهار میلیون لیره انگلیسی به صورت سهام با نام و بی نام تعیین شد که تنها با انتشار سهام با نام اجازه فعالیت یافت.
در 1308 سرمایه گذاران این بانک خارجی تصمیم گرفتند تا ساختمان جدیدی به جای ساختمان قدیمی بسازند. کلنگ ساختمان جدید که همین ساختمان امروزی است در 19 دی ماه 1308 با حضور وزیران و نمایندگان کشورهای خارجی زده شد و ساخت عمارت جدید آغاز شد. مانند بسیاری از ساختمان‌های دوران پهلوی اول طراحی و ساخت این بنا را معماری ارمنی یعنی مارکار گلستیانس برعهده گرفت. ساخت این بنا حدود دویست و پنجاه هزار تومان هزینه برد. گلستیانس که همان زمان در حال اجرای طرح نیکلای مارکف برای ساخت پست‌خانه مرکزی تهران بود طراحی منحصر بفردی را در این بنا پیاده کرد که براساس اصول معماری ایرانی در دوران اوج بود. او ستون‌های بلندی را در فضای داخل بانک طراحی کرد که با دوره‌های تیزه‌دار و بهره‌گیری از چوب در پوشش سقف وامدار معماری دوره هخامنشی بود که از دید طراح آن یکی از دوران‌های پر رونق اقتصادی تاریخ ایران به شمار می‌رفت. گلستیانس برای این بنای جدید طرح سردری بسیار زیبا را در نظر گرفته بود که با نظارت خودش در کارگاه مهمترین کاشی‌ساز تهران یعنی استاد حسین کاشی‌پز انجام شد. نام بانک شاهی البته بعد از چند وقت روی کاشی‌های آن به بانک ایران و انگلیس خاورمیانه تغییر یافت. در سال 1331 که اجاره آن به پایان رسید این بانک به بانک بازرگانی واگذار شد و شعبه ایرانی بانک خاورمیانه به شرق دور منتقل شد. بانکی معتبر که با عنوان اختصاری HSBC همچنان یکی از مهمترین بانک‌های جهان است. اما این پایان ساختمان نخستین بانک ایران نبود که بعد از انقلاب اسلامی به بانک تجارت منتقل شد و هنوز یکی از دیدنی‌های تهران است.
پژوهشگر: فرزانه ابراهیم زاده