بزرگنمايي:
سیاست و بازاریابی - مجله دیجی کالا / 50 سال پیش شرکت IBM از اولین فلاپی درایو و فلاپی دیسک رونمایی کرد. فلاپی دیسک‌ها کارت‌های پانچ را منسوخ کردند و نسل‌های بعدی این اختراع جدید به مدت 20 سال در حوزه‌ی توزیع نرم‌افزار حرف اول را می‌زدند. در این مطلب به روند اختراع تا تبدیل آن به یکی از مشهورترین آیکون‌های نرم‌افزارها می‌پردازیم.
ریشه‌های فلاپی دیسک
در طول دهه‌ی 1960، شرکت IBM بسیاری از کامپیوترهای مین‌فریم (mainframe) را همراه با حافظه‌های مغناطیسی عرضه می‌کرد که قادر به حفظ اطلاعات ذخیره شده بعد از خاموش شدن سیستم بودند. مدتی بعد کامپیوترهای مین‌فریم به بهره‌گیری از حافظه‌های ترانزیستوری روی آوردند که بعد از خاموش شدن، اطلاعات ذخیره شده را از دست می‌دادند. به همین خاطر IBM هنگام بوت شدن سیستم‌های جدید به روشی نیاز داشت تا بتواند نرم‌افزارهای موردنظر را به سرعت به آن‌ها منتقل کند. راهکار مرسوم در آن زمان استفاده از کارت‌های پانچ یا نوارهای مغناطیسی بود که چندان کارآمد نبودند و سرعت پایینی داشتند.
کارت‌های پانچ برای ذخیره‌سازی مورد استفاده قرار می‌گرفتند
این مشکل منجر به شروع تحقیقات در سال 1967 برای یک محیط ذخیره‌سازی جدا شدنی جدید شد که بتواند اطلاعات ذخیره‌شده را بدون نیاز به انرژی حفظ کند و به راحتی به سیستم‌های مختلف منتقل شود. خیلی زود تیم محققان این شرکت یک دیسک پلاستیکی آغشته به اکسید آهن را تولید کردند که می‌توانست بار مغناطیسی مشابه نوارهای مغناطیسی را نگه دارد.
در سال 1971، شرکت IBM از اولین فلاپی درایو تجاری با نام 23FD رونمایی کرد. اندازه‌ی این فلاپی دیسک 8 اینچ بود و می‌توانست حدود 80 کیلوبایت داده را ذخیره کند. یکی از مهم‌ترین محدودیت‌های فلاپی دیسک موردنظر این بود که فقط می‌توانست داده‌ها را بخواند و نمی‌توانست اطلاعات جدید را دریافت کند. در نتیجه IBM یک درایو ویژه توسعه داد که می‌توانست فقط یک مرتبه اطلاعات موردنظر را بر روی این فلاپی دیسک‌ها قرار دهد تا آپدیت‌های مختص سیستم‌های کامپیوتری را ارائه دهند.
اولین فلاپی دیسک که به دست کاربران رسید
در سال 1973، نسخه‌ی اصلاح شده از اولین فلاپی دیسک با نام IBM Diskette عرضه شد. با توجه به اینکه IBM Diskette با فلاپی درایو 33FG سازگار بود، کاربران به راحتی قادر به نوشتن داده‌ها بر روی آن‌ها بودند و می‌توانستند از داده‌های ذخیره شده بر روی این دیسک‌ها بهره ببرند. این فلاپی دیسک پیشرفت مهمی در حوزه‌ی ذخیره‌سازی داده‌ها بود و هر دیسک جانشین حدود 3000 کارت پانچ می‌شد. در مقایسه با حجم بزرگی از کارت‌های پانچ، فلاپی دیسک کوچک، قابل حمل، سبک و ارزان بود و برای ذخیره‌ی اطلاعات جدید بارها مورد استفاده قرار می‌گرفت.
شرکت‌های رقیب خیلی زود ساخت فلاپی درایوهای مختص فلاپی دیسک‌های 8 اینچی را آغاز کردند و با این کار یک استاندارد جدید متولد شد.
از مین‌فریم‌ها تا کامپیوترهای شخصی
در حالی که فلاپی دیسک‌ها ابتدا برای کامپیوتر مین‌فریم مورد استفاده قرار می‌گرفت، اما در انقلاب کامپیوترهای شخصی که اواسط دهه‌ی 1970 آغاز شد، این دیسک‌ها نقش مهمی را ایفا کردند.
در ابتدا هزینه‌ی بالای فلاپی دیسک و فلاپی درایو باعث شد که بسیاری از کاربران کامپیوترهای شخصی کماکان به استفاده از نوارهای کاغذی یا درایوهای کاست ادامه دهند اما در این میان پیشرفت تکنولوژی فلاپی همچنان ادامه داشت. در سال 1976 فلاپی دیسک 5٫25 اینچی اختراع شد که به کاربران اجازه می‌داد از درایوها و فلاپی‌های کوچک‌تر و ارزان‌تری استفاده کنند.
کامپیوتر اپل 2
در اواخر دهه‌ی 1970، شرکت اپل برای کامپیوتر اپل 2 یک سیستم جدید برای فلاپی طراحی و توسعه داد که در همه‌گیری این فناوری نقش مهمی ایفا کرد. اگرچه برخی کامپیوترهای خانگی ارزان تا اواسط دهه‌ی 1980 همچنان از نوارهای کاست برای ذخیره‌سازی استفاده می‌کردند، اما فلاپی دیسک تا اواخر دهه‌ی 1970 به یک استاندارد برای کامپیوترهای شخصی کسب‌وکار محور تبدیل شد. در سال 1981 شرکت IBM کامپیوتر PC5150 را همراه با دو فلاپی درایو داخلی 5٫25 اینچی عرضه کرد و با این کار استفاده از فلاپی‌ها بیش از پیش همه‌گیر شد.
مهم‌ترین فرمت‌های فلاپی دیسک در گذر زمان
در طول چهار دهه، ده‌ها تولیدکننده فرمت‌های مختلف برای فلاپی دیسک را امتحان کردند و در ادامه به تعدادی از مهم‌ترین فرمت‌های استفاده شده برای فلاپی دیسک‌ها می‌پردازیم.
1971-کارتریج دیسک مغناطیسی 8 اینچی: اولین فلاپی معرفی شده توسط IBM فقط قادر به ذخیره‌سازی 80 کیلوبایت داده بود و 8 اینچ اندازه داشت. کاربران بر روی این فلاپی نمی‌توانستند اطلاعات جدید ذخیره کنند اما در نهایت به الگویی برای فرمت‌های بعدی تبدیل شد.
1973- دیسکت 8 اینچی: شرکت IBM همراه با سیستم IBM 3740 Data Entry از اولین فلاپی دیسکت با قابلیت نوشتن و خواندن اطلاعات رونمایی کرد. نسل‌های اولیه‌ی این دیسکت‌ها می‌توانستند 250 کیلوبایت داده را ذخیره کنند اما بعدها ظرفیت آن‌ها به 1.2 مگابایت افزایش پیدا کرد.
1976- فلاپی 5٫25 اینچی: این نوع فلاپی‌ها توسط شرکت Shugart Associates اختراع شد و در ابتدا می‌توانستند فقط حدود 88 کیلوبایت داده را ذخیره کنند. اما تا سال 1982 ظرفیت این نوع فلاپی‌ها به 1.2 مگابایت ارتقا یافت.
1982– فلاپی 3 اینچی: در این سال سه شرکت مکسل، هیتاچی و ماتسوشیتا به طور مشترک فلاپی 3 اینچی را تولید کردند که حدود 125 کیلوبایت ظرفیت داشت اما بعداً ظرفیت آن به 720 کیلوبایت رسید. این نوع فلاپی به طور محدود مورد استفاده قرار گرفت و همه‌گیر نشد.
1983-فلاپی 3٫5 اینچی: بسیاری از شرکت‌ها برای فلاپی دیسک‌های خود از طراحی 3.5 اینچی سونی استفاده کردند که مدل‌های یک‌طرفه قادر به ذخیره‌ی 360 کیلوبایت داده بودند و مدل‌های دو طرفه می‌توانستند 720 کیلوبایت ذخیره کنند. مدل‌های بعدی این نوع فلاپی ظرفیت خود را به 1.44 و 2 مگابایت افزایش دادند.
1989-فلاپی 2 اینچی: در این سال سونی و پاناسونیک فرمت 2 اینچی را برای فلاپی دیسک معرفی کردند. فلاپی سونی می‌توانست 812 کیلوبایت داده را ذخیره کند ولی ظرفیت فرمت پاناسونیک 720 کیلوبایت بود.
1995-زیپ‌دیسک: شرکت یومگا در این سال از زیپ‌دیسک رونمایی کرد که در اواخر دهه‌ی 1990 و اوایل 2000 به عنوان گزینه‌ی جایگزین فلاپی دیسک‌های رایج مطرح شد. در ابتدا ظرفیت این دیسک 100 مگابایت و بعدا به 750 مگابایت رسید.
1996-سوپردیسک 3٫5 اینچی: یکی از آخرین استانداردهای فلاپی دیسک با نام سوپردیسک معرفی که به لطف فناوری‌های جدید، در ابتدا مبتنی بر ظرفیت 120 مگابایتی بود. در سال 2001 مدل 240 مگابایتی آن هم معرفی شد و در ضمن درایوهای سوپر دیسک از فلاپی‌های 3.5 اینچی معمولی هم پشتیبانی می‌کردند.
فلاپی به عنوان آیکون ذخیره‌سازی
با توجه به اینکه در دهه‌های 80 و 90 میلادی بخش بزرگی از کاربران برای ذخیره‌سازی اطلاعات از فلاپی دیسک‌ها استفاده می‌کردند، طراحان رابط‌های کاربری تصمیم گرفتند از شکل و شمایل فلاپی دیسک به عنوان آیکون مربوط به فرایند ذخیره‌سازی استفاده کنند. با وجود اینکه از این جریان دهه‌ها می‌گذرد، اما همچنان فلاپی دیسک به‌عنوان آیکون مربوط به ذخیره کردن اطلاعات مورد استفاده قرار می‌گیرد و همین موضوع انتقادهایی را در پی داشته است.
منتقدان می‌گویند که فلاپی دیسک سال‌هاست که منسوخ شده و حالا بخش قابل توجهی از کاربران اصلا با خود فلاپی و کارکرد آن آشنا نیستند. البته در همین زمینه باید خاطرنشان کنیم که برای بخش تنظیمات همچنان آیکون مبتنی بر طرح چرخ‌دنده مورد استفاده قرار می‌گیرد و در بسیاری از اپلیکیشن‌ها آیکون دوربین مشابه شکل و شمایل دوربین SLR است. همچنین حتی آیکون مربوط به تماس تلفنی هم مشابه شکل گوشی‌های تلفن‌های قدیمی است. بنابراین حتی اگر کاربران جوان با خود فلاپی آشنایی نداشته باشند، اما طی این سال‌ها یاد گرفته‌اند که چنین آیکونی مربوط به فرایند ذخیره‌سازی است.
مرگ فلاپی
پس از معرفی CD در دهه‌ی 80 میلادی و سپس همه‌گیری آن در دهه‌ی 90 و همچنین ظهور فلش موری و دیگر موارد، فلاپی دیسک 3.5 اینچی با ظرفیت 1٫44 مگابایتی در اواخر دهه‌ی 90 دیگر حرفی برای گفتن نداشت. اما این فرمت بسیار طولانی‌تر از حد انتظار دوام آورد و تا اواسط دهه‌ی 2000 عمدتاً برای کارهایی مانند آپدیت مادربرد و BIOS سیستم مورد استفاده قرار می‌گرفت.
اولین کامپیوتر اپل که بدون فلاپی درایو عرضه شد
اپل در سال 1998 با عرضه‌ی آی‌مک اقدامی تعیین‌کننده علیه فلاپی دیسک انجام داد و این کامپیوتر برای اولین بار در تاریخ مکینتاش فاقد هرگونه درایو فلاپی بود. کامپیوترهای مک بدون نیاز به فلاپی برای آپدیت BIOS، زودتر از دیگر رقبا وابستگی خود را به فلاپی قطع کردند.
اگرچه برخی کاربران تا اواخر دهه‌ی 2000 هم تا حدی از فلاپی دیسک‌ها استفاده می‌کردند، اما بالاخره زمان مرگ آن فرا رسید. در سال 2010 سونی اعلام کرد که تولید فلاپی دیسک را در سال 2011 به دلیل کاهش تقاضا متوقف خواهد کرد و بر اساس گزارش‌ها در حال حاضر دیگر هیچ تولیدکننده‌ای برای فلاپی دیسک وجود ندارد.
تا سال 2019 برخی سیستم‌های مربوط به سلاح‌های هسته‌ای آمریکا از فلاپی دیسک 8 اینچی استفاده می‌کردند
با این حال امروزه در برخی صنایع فلاپی دیسک‌ها به طور محدود مورد استفاده قرار می‌گیرند. به عنوان مثال در سال 2019 اعلام شد که برخی سیستم‌های سلاح‌های هسته‌ای آمریکا همچنان متکی به فلاپی دیسک‌های 8 اینچی هستند. البته وزارت دفاع آمریکا بالاخره زیرساخت این سیستم‌ها را به‌روزرسانی کرده تا دیگر نیازی به فلاپی دیسک‌ها نداشته باشند. همچنین در آگوست 2020 اعلام شد که هواپیماهای بویینگ 747 برای آپدیت نرم‌افزارهای حیاتی خود از فلاپی دیسک‌های 3٫5 اینچی استفاده می‌کنند.
روی هم رفته حدود 50 سال از ظهور فلاپی دیسک می‌گذرد و با وجود این سابقه‌ی طولانی، اینکه هنوز به طور محدود مورد استفاده قرار می‌گیرد موضوع شگفت‌انگیزی است. این یکی از مهم‌ترین فناوری‌های تاریخ کامپیوتر است و یکی از مهم‌ترین دستاوردهای IBM محسوب می‌شود.